Beslenme ve sağlık alanında pek çok tartışmaya konu olan kolesterol, günümüzde pek çok insanın mücadele ettiği kalp ve damar hastalıklarının oluşumunda etkilidir. Vücutta sentezlenmesinin yanı sıra hayvansal kaynaklı besinlerle birlikte beslenme yolu ile de vücuda alınan kolesterolün kandaki seviyesinin yüksek seyretmesi birçok kronik hastalığın oluşumuna zemin hazırlar. Bu nedenle özellikle kolesterol yüksekliği bulunan kişiler başta olmak üzere sağlığına önem veren herkesin kolesterol seviyesini dengede tutması, sağlıklı beslenmesi gerekir.
Kolesterol Nedir?
Kolesterol, hayvan hücrelerinin zarlarında bulunan ve aynı zamanda kan plazmasında taşınan, vücutta özellikle endokrin sistem ve sindirim sisteminde birtakım görevlere sahip olan yağ benzeri bir maddedir. Hayvansal kaynaklı besinlerde bulunan ve bu besinlerin tüketilmesi ile vücuda alınan kolesterol, aynı zamanda vücutta da karaciğer başta olmak üzere ince bağırsak, böbrek üstü bezleri, üreme organları gibi pek çok dokuda sentezlenebilme özelliğine sahiptir.
Tüm vücut hücrelerinde bulunan ve hücre zarının temel bileşenleri arasında yer alan kolesterolün vücutta pek çok işlevi vardır. Buna karşılık kandaki kolesterol seviyesinin normalin üzerine çıkması, kalp ve damar hastalıkları ve safra kesesi hastalıkları gibi pek çok hastalığa zemin hazırlar. Kanda biriken kötü kolesterol, damar duvarlarına yerleşerek damar tıkanıklarının oluşmasına neden olur. Ayrıca yine normalden yüksek seviyede olan kolesterol, safra kesesinde bulunan bazı maddeler ile birleşerek safra taşlarının oluşumuna yol açabilir. Safra sıvısı kolesterol ve safra tuzundan meydana gelir. İnce bağırsağa salgılanan bu sıvı sayesinde yağ yapıdaki moleküllerin ve yağda çözünen A, D, E, K gibi vitaminlerin emilimi sağlanır.
Yağ yapıdaki kolesterol molekülü insan yaşamı için oldukça önemlidir. Kolesterol, hücre zarının akışkanlığını sağlamak, D vitamini ve steroid yapıdaki hormonların sentezinde kullanılmak gibi çeşitli özellikleri mevcuttur. Kolesterol yağ yapıda olması nedeniyle kan dolaşımında trigliseritler ile birlikte çeşitli lipoprotein partiküllerin içerisinde taşınır. HDL, IDL, LDL, VLDL ve şilomikronlar bu lipoprotein partiküllerini oluştururlar.
Kolesterol Çeşitleri Nelerdir?
Halk arasında kolesterol çeşidi olarak bilinen kavram aslında kolesterolü taşıyan lipoprotein çeşidinin ifade şeklidir. Bu bağlamda kolesterol taşıyan lipoproteinlerin pek çok türü olmasına karşın iyi kolesterol (HDL) ve kötü kolesterol (LDL), en yaygın olarak bilinen iki kolesterol türünü oluşturur.
İyi kolesterol olarak bilinen HDL (yüksek yoğunluklu lipoprotein), kolesterol gibi yağ yapıdaki maddelerin, doku ve damarlardan karaciğer hücrelerine taşınmasını sağlar ve bu sayede kolesterolün damar çeperlerinde birikmesini önleyerek kalp ve damar hastalıklarının oluşumunu önleme rolü üstlenir.
Buna karşılık kötü kolesterol olarak bilinen LDL (düşük yoğunluklu lipoprotein) ise dokudaki kolesterolü vücutta ihtiyaç duyulan bölgelere taşımakla görevlidir. Fakat kanda LDL seviyesinin yükselmesi, damarlarda kolesterolün birikmesine neden olarak kalp ve damar hastalıklarının oluşumuna zemin hazırlar ve bu sebeple kötü kolesterol olarak adlandırılır. Arterlerin (atardamar) duvarında plak oluşması ateroskleroz olarak tanımlanır.
Damar içerisinde yer alan bu plak üzerinde kan pıhtısı toplanma riski mevcuttur. Eğer bu pıhtılar ya da plak çeperden koparak serbest hale geçerse kalp veya beyin gibi hayati organların beslenmesinden sorumlu damarları tıkayabilir. Bu durumun sonucunda ise kişi yaşamı tehdit eden inme ve kalp krizi gibi ağır problemler yaşayabilir. Bu etkisi dışında plak kopmadan da bulunduğu bölgeden itibaren kan ve oksijen geçişini sınırlayıcı etki yapması nedeniyle böbrek rahatsızlığına veya periferik arter hastalığı olarak isimlendirilen rahatsızlıkların gelişimine neden olabilir.
HDL ve LDL'nin haricinde diğer kolesterol çeşitleri şunlardır:
VLDL (Çok Düşük Yoğunluklu Lipoprotein)
Karaciğerde bulunan lipid gruplarının yağ dokusuna ve kaslara taşınmasında görev alır. VLDL genel olarak trigileseritleri taşıma görevini üstlenir. Vücudun bu fonksiyonu için belirli bir miktar VLDL’ye ihtiyaç duyduğu söylenebilir ancak LDL’de olduğu gibi yüksek düzeylerdeki VLDL kolesterolü de damar duvarında plak oluşumunu tetikleyici özellik gösterebilir.
Şilomikronlar
En büyük hacme sahip olan lipoprotein grubu olan şilomikronlar, kolesterol ve lipidlerin bağırsaktan emilim sonrasında karaciğere taşınmasını sağlarlar.
Trigliseridler
Vücut hücrelerinde bulunan yağların depolandığı formu trigliserid olarak adlandırılır. Kolesterolü hormon üretiminde ya da hücre zarında yapısal eleman olarak kullanan hücreler, trigliseritleri bir enerji kaynağı olarak değerlendirir. Vücudun ihtiyacından fazla kalori tüketerek beslenen kişilerde vücut bu ekstra metabolik enerjiyi trigliserit olarak depolar. Kişi bu şekilde beslenmeye devam ettiği sürece trigliserit seviyelerinde bir yükselme meydana gelir. Trigliserit yüksekliği ise kötü kolesterol için olduğu gibi kalp hastalıkları ve inme gibi ağır sonuçların doğmasına neden olabilir.
Hekimler rutin kan tetkikleri vasıtası ile kişinin hem kolesterol hem de trigliserit değerlerinin ölçümünü gerçekleştirebilir.
Kolesterol Değeri Kaç Olmalıdır?
Vücudun normal fonksiyonlarının korunması ve kalp ve damar hastalıklarına yakalanma riskinin azaltılabilmesi adına kandaki kolesterol düzeylerinin normal aralıklar içerisinde olması oldukça önemlidir. Sağlıklı olarak nitelendirilen bir bireyde kandaki LDL düzeyi 130 mg/dL'nin altında, total kolesterol 200 mg/dL'nin altında, trigliserid düzeyi 150 mg/dL'nin altında ve HDL düzeyi kadınlarda 40 mg/dL, erkeklerde ise 50 mg/dL'nin üzerinde olarak tespit edilir.
Yapılan kan testleri sonucunda kolesterol ve trigliserid düzeylerinin belirtilen aralıkların dışında olduğunun tespit edilmesi halinde ise bu durumun nedeni tespit edilerek kişiye uygun tedavinin planlanlanması gerçekleştirilir.
Total kan kolesterolü HDL, LDL ve toplam trigliserit miktraının yaklaşık olarak 5’te 1’ini içeren parametredir. Total kolesterolü yüksek olarak tespit edilen kişilerde LDL değeri için sınır değer, desilitrede 100 miligram olarak belirlenmiştir.
Kolesterol Neden Yükselir?
Kandaki kolesterol seviyesinin normalin üzerinde olmasının iki farklı nedeni vardır. Bunlardan ilki diyetle vücuda alınan kolesterol miktarının yüksek olmasıdır. Kolesterol hayvansal kaynaklı besinlerle vücuda alınır. Hayvansal kaynaklı besinlerin aşırı tüketilmesi, trans yağ içeren fast food ve kızartma ürünlerinin sıklıkla tüketilmesi ve hayvansal yağların fazla kullanımı, vücuda yüksek miktarlarda kolesterol alınmasına neden olur. Beslenme dışında kolesterol yüksekliğine katkıda bulunabilecek yaşam tarzı faktörleri hareketsiz yaşam ve tütün kullanımıdır.
Besinlerle alınan kolesterole ek olarak vücutta da kolesterol sentezi yapılır. Bu nedenle kolesterol yükselmesinin ikinci nedeni vücutta endojen kolesterol üretiminin fazla olmasıdır. Vücuttaki kolesterol üretiminin fazla olmasının sebepleri üzerinde yapılan araştırmalar devam etse de yüksek kolesterolün fazla kilo ve genetik yatkınlıkla yakından ilişkili olduğu bilinmektedir. Fazla kilodan kaynaklanan kolestrol tedavisi için hastalar obezite cerrahisi branşlarından yardım alabilir. Yine bu hastalarda verilmesi gereken kilo miktarı daha düşükse mide balonu nedir diye merak edilip kilo vermede etkili bu yönteme de hekim tavsiye ederse başvurulabilir.
Ailesinde hiperlipidemi (kanda yağ yapıdaki maddelerde artış) öyküsü bulunan kişiler ideal kiloda olmalarına ve sağlıklı bir diyet uygulamalarına rağmen kolesterol yüksekliği sorununa sahip olabilirler. Nadir görülen bu genetik geçişli familyal hiperkolesterolemi hastalarında LDL kolesterolün vücuttan atılımı gerçekleşemez. Familyal hiperkolesterolemi hastalarında yapılan ölçümlerin sonucunda total kolesterol değerleri 300 mg/dL’nin üzerinde olarak tespit edilirken, LDL kolesterol değerleri ise 200 mg/dL’nin üzerinde olarak sonuçlanır. Yüksek LDL seviyesi bu kişilerde kalp krizi ve inme gibi durumların daha genç yaşlarda meydana gelmesine neden olabileceği için dikkatli olunmalıdır.
Bu faktörler dışında birçok farklı durum kişilerde kolesterol seviyesi yüksekliğine neden olabilir:
Aşırı kilolu ya da obez olmak
Sağlıksız beslenme alışkanlıklarına sahip olmak
Düzenli egzersiz yapmamak
Tütün ürünleri kullanmak
Ailede yüksek kolesterole sahip bireylerin olması
Şeker hastalığı
Böbrek hastalıkları
Hipotiroidizm
Bel çevresinin erkeklerde 100, kadınlarda 89 santimetrenin üzerinde olması
Kolesterol Belirtileri Nelerdir?
Yüksek kolesterol, kandaki seviyesinin yükselmesinin neden olduğu birtakım semptomlara ek olarak yol açtığı hastalıklar nedeniyle de bazı belirtilerle kendini gösterir. Bu belirtilerden en yaygın olanları şu şekilde sıralanabilir:
Yüzde ve özellikle göz çevresinde oluşan sarı renkli yağ bezeleri
Göğüs ağrısı
Halsizlik ve yorgunluk
Ayak ve bacaklarda ağrı, uyuşma
Baş dönmesi
Yaraların geç iyileşmesi
Solgun görünümlü cilt
Nefes darlığı
Deri altında yağ birikmesi
Ciltte lekelenmeler
Vücudun bazı bölgelerinde morarmalar
Çoğu yüksek kolesterol vakası sessiz bir seyir izleme eğilimindedir ve bu nedenle hastalık tablosu gelişene kadar belirgin bir semptom ortaya çıkmayabilir. Bu durum rutin kontrollerde kolestrol seviyesinin incelenmesini daha değerli kılar. Özellikle 20 yaşın üzerindeki bireylerde rutin olarak kolestrol seviyelerinin takip altında tutulması önerilir.
LDL kolesterolden farklı olarak HDL kolesterol seviyesinin yüksek olarak tespit edilmesi kalp ve damar hastalıklarına karşı vücudun normal fonksiyonlarını koruyucu etki gösterebilir. İdeal HDL düzeyleri cinsiyetler arasında değişkenlik göstermekle birlikte 40-60 mg/dL arasında kabul edilir.
Yüksek Kolesterol Tanısı Nasıldır?
Kolesterol seviyelerinin tespit edilmesi lipid paneli olarak ifade edilen basit bir kan tetkiki vasıtası ile gerçekleştirilebilir. Bu tetkik vasıtasıyla kişinin total kolesterol değeri ile birlikte LDL,HDL ve trigliserit seviyelerini ortaya çıkarır. Hastadan kan örneği alındıktan sonra analiz için laboratuvara gönderildiği bu testin hazırlık sürecinde, tetkikten 12 saat öncesine kadar hastadan bir şey yiyip içmemesi istenebilir.
Yüksek kolesterol bir kişinin LDL kolesterolünün 190 mg/dL’nin üzerinde olması, LDL değeri 160 mg/dL üzerindeyken bir risk faktörünün eşlik etmesi veya 130 mg/dL üzerindeki LDL değerlerine 2 farklı risk faktörünün eşlik etmesi olarak tanımlanabilir. Birçok farklı durum bu önemli risk faktörleri arasında yer alır:
Erkeklerde 45, kadınlarda 55 yaşın üzerinde olmak
Aile içerisinde aterosklerotik hastalık yaşamış bireylerin bulunması
Hipertansiyon
Şeker hastalığı
Tütün kullanımı
HDL kolesterol düşüklüğü
Kolesterolü Ne Düşürür?
Yüksek kan kolesterol düzeylerine sahip olan kişilerde damar sertliği, damar tıkanıklığı ve daha ileri düzeyde oluşabilecek kalp ve damar hastalıklarının oluşumunun önlenebilmesi için kolesterol düşürücü tedavi planı derhal başlatılır. Kolesterol ilacı olarak bilinen statin grubu ilaçlar, çoğu zaman hiperlipidemi hastalarında kolesterolün düşürülmesi için hekimler tarafından başvurulan ajanlar içerisinde yer alır. Bu ve benzeri ilaçlar dışında yüksek kolesterole ne iyi gelir ve kolesterol nasıl düşer gibi sorulara yanıt teşkil edebilen çeşitli yaşam tarzı değişiklikleri de gereklidir:
Düzenli Fiziksel Aktivite
Günde 30 dakika ve haftanın 5 günü gerçekleştirilen herhangi bir düzeydeki düzenli fiziksel aktivite LDL kolesterol ve trigliserit düzeyleri üzerinde azaltıcı etki gösterirken HDL kolesterol düzeyinde ise artırıcı etki yapar. Bu fiziksel aktivite için yürüme, koşma veya yüzme gibi aktivitelerden kişiye uygun olanı seçilir.
Egzersiz ile birlikte aynı zamanda kişi fazla kilolarından kurtulabilir. Aşırı kilolu kişilerin vücut ağırlığının yaklaşık olarak %5-10’u arasında azalması, kolesterol seviyelerinin kontrolünde önemli katkı sağlayabilir.
Tütün Kullanımının Sonlandırılması
Tütün kullanımı sonrasında vücutta gelen bir diğer önemli değişiklik de HDL kolesterol düzeyinde düşme meydana gelmesidir. Düşük HDL düzeyleri bu alışkanlığa sahip kişilerin kan damarlarının hasara yatkınlığına artırıcı etki yapar. Dolayısıyla tütün kullanan kişilerde kalp ve damar rahatsızlıklarının gelişimine dair bir risk artışı söz konusu olabilir.
Kolesterol Diyeti
Hekimin önerileri de göz önünde bulundurularak diyetisyen tarafından hazırlanacak olan bir beslenme planı, diyet yolu ile vücuda alınan kolesterol miktarının azaltılmasını ve bu sayede kandaki yüksek kolesterol düzeyinin normale indirilmesini amaçlar. Kolesterolün neredeyse tama yakını hayvansal kaynaklı besinler ile vücuda alınmakta olduğu için bu besinlerin beslenme planı içerisine dengeli bir şekilde dağıtılması gerekir. Bu diyet ile vücuda günlük olarak alınan kolesterol miktarı 300 mg'ın altında tutulması hedeflenir. Bu miktarın içindeki LDL kolesterol değeri 100 mg/dL ve trigliserit seviyesi 150 mg/dL’den daha düşük olarak ayarlanır.
Beslenme alışkanlığı değişikliklerinde genel olarak süt ve süt ürünlerinin yarım yağlı veya yağsız olanlarının tercih edilmesi, kolesterol seviyelerinin dengelenmesine yardımcı olan omega-3 gibi doymamış yağ asitleri içeren besinlerin tüketilmesi, kırmızı et tüketiminin haftada 1-2 günü geçmemesi ve işlenmiş ürünlerden uzak durulması yer alır.
Kolesterol diyeti uygulayan kişilerde, kolesterol seviyesini yükselten ve vücuda daha pek çok farklı zarara yol açan trans yağ asitlerini içeren fast food ürünlerinin de tüketilmemesi gerekir. Tereyağı ve kuyruk yağı gibi hayvansal kaynaklı yağlar diyetten çıkarılırken taze sebze ve meyve tüketimine ağırlık verilir. Akdeniz diyeti, beslenme alışkanlığı değişikliği için iyi bir başlangıç noktası olabilir.
Bu beslenme planı içerisinde yer alan besinler aynı zamanda HDL kolestrol seviyesinin yükselmesine katkı sağlayabilir. Zeytinyağı, baklagiller, tam buğday ürünler, yüksek lifli meyveler, somon ve orkinos gibi yağlı balıklar, kuruyemişler ve çiya gibi tohumlar, Akdeniz diyeti içerisinde yer alan gıdalara örnek teşkil eder.
Kolesterol diyetlerinde oldukça fazla tartışılan bir besin olan yumurta hakkında bilim dünyasında pek çok farklı görüş bulunmaktadır. Fakat son yapılan çalışmalarda yumurtanın kolesterol içeriğinin yüksek görünmesine karşın yağ asidi örüntüsünün oldukça dengeli olması nedeniyle kan kolesterolünü yükseltici etki yapmadığı üzerinde durulmaktadır. Bu nedenle protein kalitesi oldukça yüksek ve besleyici olan yumurtanın kolesterol diyetlerinde haftada 2-3 kez tüketiminde herhangi bir sakınca olmadığı öne sürülmektedir.
Normalde sağlıklı bireylerde besinler ile vücuda alınan kolesterol miktarının 300 mg'ın altında olması hedeflenir. Hiperlipidemi hastalarında da beslenme planı uygulanarak kan kolesterol seviyesinin yükseklik derecesine göre diyetin kolesterol içeriği 300 mg'ın altına, eğer kan kolesterol seviyesi hayati risk oluşturacak şekilde aşırı yüksek seyrediyorsa 200-250 mg'ın altına indirilmelidir.
İlaç tedavisinin gerekli olup olmadığı, kan kolesterol ve trigliserid düzeylerinin ne derece yüksek olduğu göz önünde bulundurularak hekim tarafından belirlenir. İlaç haricinde kolesterol hastalarında tedavi planının en önemli basamağı diyettir. Kolesterolün medikal tedavisinde başvurulan ilaçların başında statinler gelir. Bu ilaç grubu ile hastanın karaciğerinde aşırı kolesterol üretiminin önüne geçmek amaçlanır. Statin grubu ilaçlar dışında yüksek kolesterol tedavisi amacıyla safra ile atılımını artıran veya bağırsaklardan emilimini azaltan ilaçlara da başvurulabilir.
20 yaşından itibaren herkesin kolesterol seviyelerini her 5 yılda 1 düzenli olarak kontrol ettirmesi önerilir. Yakın takip için ise erkeklerde önerilen yaş sınırı 45’tir. Kadınlarda kolesterol seviyeleri menopoz döneminin öncesinde genel olarak düşük seyretme eğilimindedir ve kişide kolesterol seviyesi yaşamının bu noktasından itibaren yükselmeye başlar. Bu durum ve toplumsal ortalama menopoz yaşı göz önüne alındığında kadınlarda kolesterol seviyelerinin daha sıkı olarak takip edilmesi için önerilen yaş sınırı 55’tir.
Eğer siz de yüksek kolesterol tanısı almış bir birey iseniz bir sağlık kuruluşuna başvurarak rutin kan testlerinizi düzenli olarak yaptırmalı ve hekiminin vereceği öneriler doğrultusunda tedavi planını uygulamaya özen göstermelisiniz.
Kolesterole Ne İyi Gelir?
Kolesterole iyi gelen yiyecekler ve besinler şunlardır:
Balık: Balık, özellikle somon, uskumru, alabalık ve sardalya gibi yağlı balıklar, omega-3 yağ asitleri açısından zengindir.
Yulaf ezmesi: Yulaf ezmesi, çözünebilir lif açısından zengindir. Çözünebilir lif, kolesterolün bağırsaklardan emilimini azaltarak kandaki düzeyini düşürmeye yardımcı olur.
Ahududu: Ahududu, pterostilben adı verilen bir bileşik içerir. Pterostilben, kolesterolü düşürmeye yardımcı olduğu düşünülmektedir.
Lif açısından zengin sebzeler: Fasulye, mercimek, nohut, pancar, havuç, karnabahar ve brokoli gibi lif açısından zengin sebzeler, kolesterolü düşürmeye yardımcı olabilir.
Tam tahıllar: Tam tahıllar, lif ve antioksidanlar açısından zengindir. Lif ve antioksidanlar, kolesterolü düşürmeye yardımcı olabilir.
Sağlıklı yağlar: Özellikle doymamış yağlar tercih edilmelidir. Zeytinyağı, avokado ve fındık gibi kaynaklardan bu yağları alabilirsiniz.
Kolesterol Hakkında Sık Sorulan Sorular
KOLESTEROL NASIL DÜŞER?
Kolesterolü düşürmek için uygulanabilecek birçok yöntem vardır. Bunlar arasında: Lif, meyve, sebze ve tam tahıllar gibi kolesterolü düşürmeye yardımcı olan yiyecekleri tüketerek kolesterolü düşürecek bir diyet programı uygulamak, haftada en az 150 dakika orta düzeyde veya 75 dakika şiddetli aerobik egzersizi yapmak ve fazla kilolardan kurtulmak kolesterolü düşürmeye yardımcı olur.
KOLESTEROL NEDEN OLUR?
Ailesinde kolesterol yüksekliği olan kişilerde kolesterol yüksekliği gelişme riski daha yüksektir. Bunun dışında; Doymuş yağ, trans yağ ve kolesterolü yüksek yiyecekleri tüketmek, fazla kilolu veya obez olmak, diyabet ve böbrek hastalığı bulunması kolesterole neden olur.
EVDE KOLESTEROL ÖLÇÜMÜ NASIL YAPILIR?
Kolesterolü evde ölçmek için eczaneden kan test cihazları alınılabilir. Bu test ile parmak ucundan kan örneği alınarak, analiz edilir.
ZAYIF İNSANLARDA KOLESTEROL YÜKSEKLİĞİ NEDEN OLUR?
Kolesterol yüksekliği sadece kilolu veya obez bireylerde değil, herhangi bir vücut tipindeki kişilerde görülebilir. Kolesterol yüksekliği, genetik faktörler, beslenme alışkanlıkları, hareketsizlik ve diğer faktörlere bağlı olarak ortaya çıkabilir.
EVDE KOLESTEROL NASIL DÜŞÜRÜLÜR?
Düzenli egzersiz yaparak, lif bakımından zengin yiyecekler ve omega 3 yağ asitlerini içeren yiyecekleri tüketerek, kolesterol seviyelerinizi düşürebilirsiniz.